Δεν μπορούμε να καταναλώσουμε το ΑΕΠ: Παγκόσμιες τάσεις σε εναλλακτικούς δείκτες

Το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) είναι ο πιο γνωστός «αριθμός» στην οικονομική διακυβέρνηση. Καθοδηγεί τις εθνικές πολιτικές, θέτει προτεραιότητες στους κοινωνικούς τομείς (π.χ. υπάρχει μια αναλογία μεταξύ του ΑΕΠ και του πόσες δαπάνες στην πρόνοια θεωρούνται κατάλληλες από πολλές χώρες) και τελικά επηρεάζει το κοινωνικό τοπίο μιας χώρας (π.χ. καθορίζοντας τις σχέσεις εργασίας-επιχειρήσεων, την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής και τον τύπο των καταναλωτικών προτύπων που υιοθετούν οι πολίτες). Ο τύπος του βιομηχανικού μοντέλου που υποστηρίζεται από το ΑΕΠ κυριαρχεί στη φυσική και υποδομική «γεωγραφία», από το σχήμα των πόλεων και τη σχέση τους με την ύπαιθρο έως τη διαχείριση των πάρκων και των φυσικών πόρων. Οι στρατηγικές μάρκετινγκ, η διαφήμιση και ο τρόπος ζωής διαπερνώνται από την επιρροή του. Ωστόσο, δεν μπορούμε να «φάμε» το ΑΕΠ: αυτός ο αριθμός είναι πράγματι μια αφαίρεση του πραγματικού πλούτου και μια πολύ στρεβλή μέτρηση της οικονομικής απόδοσης, πόσο μάλλον της ανθρώπινης ευημερίας. Ως εκ τούτου, δημιουργήθηκε μια ποικιλία εναλλακτικών δεικτών για την προώθηση διαφορετικών ιδεών προόδου και την ενσωμάτωση εννοιών όπως η βιώσιμη ανάπτυξη και η ευημερία.

«Πρόβλημα» του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος: γιατί το ΑΕΠ δεν αθροίζεται

Το ΑΕΠ δεν αποτελεί μέτρο «όλων» των οικονομικών δραστηριοτήτων. Λόγω του σχεδιασμού του, μετρά μόνο ό,τι επίσημα διενεργείται στην αγορά, πράγμα που σημαίνει ότι άλλες οικονομικές δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα στην «άτυπη» οικονομία ή εντός των νοικοκυριών, καθώς και μια ποικιλία υπηρεσιών που διατίθενται δωρεάν, από τον εθελοντισμό έως τις υπηρεσίες οικοσυστήματος που παρέχονται από τη φύση και επιτρέπουν στις οικονομίες μας να λειτουργούν, δεν υπολογίζονται ως μέρος της οικονομικής ανάπτυξης (Fioramonti 2013, σ. 6f.). Αυτό δημιουργεί προφανή παράδοξα. Πάρτε την περίπτωση μιας χώρας στην οποία οι φυσικοί πόροι θεωρούνται κοινά αγαθά και διατίθενται για δημόσια πρόσβαση, οι άνθρωποι ανταλλάσσουν αγαθά και υπηρεσίες μέσω άτυπων δομών (π.χ. αγορές ανταλλαγής, αγορές μεταχειρισμένων αγαθών, πρωτοβουλίες ανταλλαγής με βάση την κοινότητα, τράπεζες χρόνου κ.λπ.) και οι περισσότεροι άνθρωποι παράγουν αυτό που καταναλώνουν (π.χ. μέσω γεωργίας χαμηλής κλίμακας, συστημάτων διανομής ενέργειας εκτός δικτύου κ.λπ.). Αυτή η χώρα θα χαρακτηριζόταν ως «φτωχή» με βάση το ΑΕΠ, επειδή αυτός ο αριθμός καταγράφει οικονομική απόδοση μόνο όταν οι φυσικοί πόροι εμπορεύονται και οι υπηρεσίες παρέχονται με κόστος. Το ΑΕΠ μας ενθαρρύνει να καταστρέψουμε τον «πραγματικό» πλούτο, από τις κοινωνικές συνδέσεις έως τους φυσικούς πόρους, για να τον αντικαταστήσουμε με συναλλαγές που βασίζονται στο χρήμα. Όπως αναφέρει ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), «[αν] υπήρξε ποτέ ένα αμφιλεγόμενο σύμβολο από τον κόσμο της στατιστικής, αυτό είναι το ΑΕΠ. Μετράει το εισόδημα, αλλά όχι την ισότητα, μετρά την ανάπτυξη, αλλά όχι την καταστροφή, και αγνοεί αξίες όπως η κοινωνική συνοχή και το περιβάλλον».

Ωστόσο, οι κυβερνήσεις, οι επιχειρήσεις και πιθανώς οι περισσότεροι άνθρωποι ορκίζονται σε αυτό» (OECD Observer 2004-2005).

Νέοι δείκτες για έναν κόσμο μετά το ΑΕΠ

Υπάρχει αυξανόμενη συμφωνία μεταξύ των ακαδημαϊκών και των υπευθύνων χάραξης πολιτικής ότι πρέπει να προχωρήσουμε πέρα ​​από το ΑΕΠ. Το 2004, ο ΟΟΣΑ ξεκίνησε μια συζήτηση σχετικά με τους δείκτες ευημερίας στο Παγκόσμιο Φόρουμ Στατιστικής, Γνώσης και Πολιτικής. Το 2007, η ΕΕ φιλοξένησε ένα συνέδριο «Πέρα από το ΑΕΠ» και δημοσίευσε μια ανακοίνωση δύο χρόνια αργότερα. Το 2009, μια επιτροπή που συστάθηκε από τον πρώην Γάλλο πρόεδρο Σαρκοζί και προεδρεύτηκε από τους βραβευμένους με Νόμπελ Τζόζεφ Στίγκλιτς και Αμάρτια Σεν δημοσίευσε μια ολοκληρωμένη έκθεση σχετικά με τα μέτρα οικονομικής απόδοσης και κοινωνικής προόδου (Stiglitz/Sen/Fitoussi 2009). Έκτοτε, αρκετές κυβερνήσεις έχουν συστήσει παρόμοιες επιτροπές.

Εναλλακτικοί δείκτες έχουν πολλαπλασιαστεί τις τελευταίες δεκαετίες. Μια πρώτη προσπάθεια έγινε από τους βραβευμένους με Νόμπελ William Nordhaus και James Tobin στις αρχές της δεκαετίας του 1970, όταν ανέπτυξαν έναν δείκτη που ονομάζεται Μέτρο Οικονομικής Ευημερίας, ο οποίος «διόρθωσε» το ΑΕΠ προσθέτοντας την οικονομική συμβολή των νοικοκυριών και εξαιρώντας «κακές» συναλλαγές, όπως οι στρατιωτικές δαπάνες (1973, σ. 513). Ο οικονομολόγος Robert Eisner δημοσίευσε ένα Σύστημα Λογαριασμών Συνολικών Εισοδημάτων το 1989 με στόχο την ενσωμάτωση του ΑΕΠ με μη εμπορεύσιμες δραστηριότητες, όπως οι οικιακές υπηρεσίες και οι άτυπες οικονομίες (1989, σ. 13). Αυτή η διαδικασία μερικών αναθεωρήσεων κορυφώθηκε με τον Δείκτη Γνήσιας Προόδου (GPI), που εισήχθη αργότερα τη δεκαετία του 1990, ο οποίος ήταν ο πρώτος συστηματικός επανυπολογισμός του ΑΕΠ μετρώντας ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών και περιβαλλοντικών δαπανών/οφελών που επηρεάζουν την ανθρώπινη ευημερία (Daly/Cobb 1994, σ. 482). Ο Δείκτης Δημόσιας Πρόληψης (GPI) λαμβάνει υπόψη διαστάσεις όπως ο ελεύθερος χρόνος, οι δημόσιες υπηρεσίες, η απλήρωτη εργασία (οικιακές εργασίες, γονική μέριμνα και φροντίδα), ο οικονομικός αντίκτυπος της εισοδηματικής ανισότητας, το έγκλημα, η ρύπανση, η ανασφάλεια (π.χ. τροχαία ατυχήματα, ανεργία και υποαπασχόληση), η διάλυση των οικογενειών και οι οικονομικές απώλειες που σχετίζονται με την εξάντληση των πόρων, οι αμυντικές δαπάνες, η μακροπρόθεσμη περιβαλλοντική ζημία (υγρότοποι, όζον, γεωργικές εκτάσεις). Μια εργασία που δημοσιεύθηκε το 2013 δείχνει αναμφισβήτητα ότι, ενώ το ΑΕΠ και ο GPI ακολούθησαν παρόμοια πορεία μεταξύ των αρχών της δεκαετίας του 1950 και των τελών της δεκαετίας του 1970, υποδεικνύοντας έτσι ότι οι συμβατικές διαδικασίες ανάπτυξης συσχετίζονται με τη βελτίωση της ανθρώπινης και οικονομικής προόδου, από το 1978 ο κόσμος έχει αυξήσει το ΑΕΠ του εις βάρος της κοινωνικής, οικονομικής και οικολογικής ευημερίας (Kubiszewski et al. 2013) [βλ. Σχήμα 1].

Ενώ ο ΓΔΤΚ αποτελεί το πιο ολοκληρωμένο παράδειγμα συνθετικού δείκτη που συνδυάζει οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές διαστάσεις, από τη σύνοδο κορυφής Ρίο+20 του 2012, έχει δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στη λογιστική καταγραφή του φυσικού κεφαλαίου. Η φύση συμβάλλει στην οικονομική πρόοδο και ευημερία με πολλαπλούς τρόπους. Καθιστά διαθέσιμα αγαθά που στη συνέχεια διατίθενται στην αγορά, όπως συμβαίνει με τα προϊόντα στη γεωργία. Παρέχει επίσης κρίσιμες οικολογικές υπηρεσίες, όπως η παροχή νερού, η λίπανση του εδάφους και η επικονίαση, οι οποίες καθιστούν δυνατή την οικονομική ανάπτυξη. Το ΑΕΠ δεν βλέπει αυτές τις εισροές, παρουσιάζοντας έτσι τη φύση ως μηδενικής οικονομικής αξίας (Fioramonti 2014, σ. 104 κ.ε.). Επιπλέον, το ΑΕΠ αγνοεί επίσης το κόστος που επιβάλλουν οι ανθρωπογενείς διαδικασίες παραγωγής στα φυσικά συστήματα, όπως η ρύπανση. Ωστόσο, αυτό το κόστος είναι πραγματικό και έχει άμεση επίδραση στην ανθρώπινη ευημερία και την οικονομική απόδοση των χωρών μας.

Παρόλο που η εστίαση στο φυσικό κεφάλαιο έχει καταστεί κεντρική στη συζήτηση «Πέρα από το ΑΕΠ», μέχρι στιγμής έχουν παραχθεί μόνο δύο δείκτες. Ο πιο πρόσφατος, ο Δείκτης Περιεκτικού Πλούτου (IWI) που δημοσιεύεται από το Διεθνές Πρόγραμμα Ανθρώπινων Διαστάσεων των Πανεπιστημίων των Ηνωμένων Εθνών, κάνει διάκριση μεταξύ παραγόμενου, ανθρώπινου και φυσικού κεφαλαίου. Σε μια πιλοτική εφαρμογή σε 20 χώρες, ο IWI δείχνει ότι το φυσικό κεφάλαιο είναι ο σημαντικότερος πόρος για τις περισσότερες χώρες, ειδικά για τις λιγότερο εύπορες. Μια παρόμοια προσέγγιση στο φυσικό κεφάλαιο υιοθετείται από την Προσαρμοσμένη Καθαρή Αποταμίευση (ANS) της Παγκόσμιας Τράπεζας, η οποία - σε αντίθεση με τον IWI - καλύπτει τις περισσότερες χώρες σε όλο τον κόσμο και παρουσιάζει δεδομένα για μια μεγαλύτερη περίοδο αυτής. Ο ANS λαμβάνει υπόψη την εξάντληση των φυσικών πόρων και το κόστος της ρύπανσης και τα εξισορροπεί με τις επενδύσεις σε ανθρώπινο κεφάλαιο (εκπαίδευση) και το παραγόμενο κεφάλαιο που δεν χρησιμοποιείται για άμεση κατανάλωση. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι, παρά την εντυπωσιακή ανάπτυξη τον τελευταίο μισό αιώνα, η υποβάθμιση του περιβάλλοντος έχει ακυρώσει την παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη [βλ. Σχήμα 2].

Τόσο το IWI όσο και το ANS εφαρμόζουν χρηματικές μονάδες για τον υπολογισμό της αξίας του φυσικού κεφαλαίου. Αν και αυτό επιτρέπει τη συγκέντρωση διαφορετικών τύπων κεφαλαίου (και έτσι την αφαίρεση της εξάντλησης των πόρων και της περιβαλλοντικής υποβάθμισης από το ΑΕΠ), δεν είναι σε καμία περίπτωση η μόνη προσέγγιση. Άλλοι δείκτες μετρούν την περιβαλλοντική ζημία σε φυσικές μονάδες. Αναμφίβολα, ο πιο γνωστός από αυτούς τους δείκτες είναι το Οικολογικό Αποτύπωμα που παράγεται από το Παγκόσμιο Δίκτυο Αποτυπώματος.

Μια τελευταία ομάδα δεικτών εστιάζει πιο συγκεκριμένα στην ευημερία, την ευημερία και την ευτυχία. Ορισμένες από αυτές τις μετρήσεις χρησιμοποιούν επίσης υποκειμενικές αξιολογήσεις, που συνήθως βασίζονται σε δημοσκοπήσεις κοινής γνώμης, μαζί με «αυστηρά» οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα, όπως συμβαίνει με τον Δείκτη Καλύτερης Ζωής του ΟΟΣΑ, τον Δείκτη Κοινωνικής Προόδου και τον Δείκτη Ευημερίας Legatum. Άλλοι δείκτες εξετάζουν συγκεκριμένα το εθνικό επίπεδο, π.χ. ο Καναδικός Δείκτης Ευημερίας ή ο Δείκτης Ακαθάριστης Εθνικής Ευτυχίας του Μπουτάν, ο οποίος είναι ένα ολοκληρωμένο σύνολο εννέα διαστάσεων, που υπολογίστηκε για πρώτη φορά το 2008. Μια ενδιαφέρουσα προσπάθεια συνδυασμού μέτρων ευημερίας με οικολογικό αντίκτυπο είναι ο Δείκτης Ευτυχισμένου Πλανήτη που αναπτύχθηκε από το Ίδρυμα New Economics με έδρα το Ηνωμένο Βασίλειο το 2006. Ο δείκτης συμπληρώνει το οικολογικό αποτύπωμα με την ικανοποίηση από τη ζωή και το προσδόκιμο ζωής. Από τη δημιουργία του, ο δείκτης έχει δείξει σταθερά ότι τα υψηλά επίπεδα κατανάλωσης πόρων δεν παράγουν συγκρίσιμα επίπεδα ευημερίας και ότι είναι δυνατόν να επιτευχθούν υψηλά επίπεδα ικανοποίησης (όπως μετρώνται σε συμβατικές δημοσκοπήσεις κοινής γνώμης) χωρίς υπερβολική κατανάλωση του φυσικού κεφαλαίου της Γης [βλ. Σχήμα 3]. Η Κόστα Ρίκα αναγνωρίστηκε ως η πιο επιτυχημένη χώρα στη δημιουργία «ευτυχισμένης» και μακράς ζωής, χωρίς σοβαρό αντίκτυπο στους πόρους του πλανήτη. Παρόμοια αποτελέσματα επιτεύχθηκαν από το Πανεπιστήμιο του ΟΗΕ όταν αναθεώρησε τον Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης (HDI), ο οποίος εξετάζει το εισόδημα, τον αλφαβητισμό και το προσδόκιμο ζωής, προσθέτοντας μια επιπλέον παράμετρο βιωσιμότητας εξετάζοντας επιλεγμένους περιβαλλοντικούς δείκτες (UNDP 2014, σ. 212 κ.ε.). Τα δεδομένα έδειξαν ότι χώρες όπως οι ΗΠΑ και ο Καναδάς, οι οποίες απολαμβάνουν μία από τις υψηλότερες ανθρώπινες εξελίξεις στον κόσμο, το κάνουν αυτό με τεράστιο περιβαλλοντικό κόστος για τις ίδιες και για την ανθρωπότητα. Μια συμβατικά φτωχή χώρα όπως η Κούβα και άλλες αναδυόμενες χώρες στη Νότια Αμερική, όπως ο Ισημερινός, είναι μεταξύ εκείνων που επιτυγχάνουν το υψηλότερο επίπεδο ανθρώπινης ανάπτυξης με ένα αποδεκτό και αναπαραγώγιμο αποτύπωμα.

Σύναψη

Αυτή η σύντομη ανασκόπηση των τάσεων σε εναλλακτικούς δείκτες δεν είναι σε καμία περίπτωση εξαντλητική. Νέοι αριθμοί παράγονται με πρωτοφανή ρυθμό, καθώς νέα δεδομένα διατίθενται και κοινοποιούνται σε όλο τον κόσμο. Έχουμε εξετάσει τους πιο σημαντικούς δείκτες μέχρι σήμερα, χωρίζοντάς τους σε τρεις χαλαρές κατηγορίες: πρόοδο, βιώσιμη ανάπτυξη και ευημερία. Όλοι αυτοί οι δείκτες παρουσιάζουν ένα παρόμοιο μοτίβο: οι αυξήσεις στο ΑΕΠ συχνά αντιστοιχούν σε μειωμένη ευημερία (τουλάχιστον μετά από ένα ορισμένο όριο) και έχουν επιφέρει τεράστιο περιβαλλοντικό και κοινωνικό κόστος. Όταν λαμβάνεται υπόψη αυτό το κόστος, το μεγαλύτερο μέρος της ανάπτυξης που έχει βιώσει ο κόσμος από τα μέσα του 20ού αιώνα εξαφανίζεται. Ταυτόχρονα, αυτοί οι αριθμοί δείχνουν ότι είναι δυνατό να επιτευχθούν καλά επίπεδα ευημερίας και κοινωνικής προόδου χωρίς να τεθούν σε κίνδυνο οι φυσικές και κοινωνικές ισορροπίες. Μερικοί από αυτούς τους δείκτες εφαρμόζονται σε ένα ευρύ φάσμα τομέων πολιτικής. Δείκτες που χρηματοδοτούνται από τον ΟΗΕ (από τον IWI έως τον HDI) έχουν ενσωματωθεί σε παγκόσμιες συνόδους κορυφής. Συγκεκριμένα, το φυσικό κεφάλαιο κατέχει εξέχουσα θέση στην τρέχουσα συζήτηση για τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης μετά το 2015. Ο Γενικός Δείκτης Επιχειρηματικότητας (GPI) έχει υιοθετηθεί σε μια χούφτα πολιτείες στις ΗΠΑ, με σκοπό τον σχεδιασμό πολιτικών που να είναι καλύτερα προσαρμοσμένες στην πραγματική πρόοδο. Περισσότερες από είκοσι χώρες έχουν διεξάγει εθνικές αξιολογήσεις του οικολογικού τους αποτυπώματος.

Αυτό που χρειάζεται τώρα είναι μια συντονισμένη προσπάθεια να χρησιμοποιηθεί ο πλούτος των πληροφοριών που παρέχονται μέσω εναλλακτικών δεικτών για να αντικατασταθεί το ΑΕΠ ως ο κύριος δείκτης στην παγκόσμια οικονομική διακυβέρνηση. Ενώ από την πλευρά των μετρήσεων, φαίνεται ότι η συζήτηση «Πέρα από το ΑΕΠ» έχει φτάσει σε σημαντικό επίπεδο πολυπλοκότητας, σε επίπεδο πολιτικής δεν έχουμε δει ακόμη μια συνεκτική πρωτοβουλία για τον επανασχεδιασμό της παγκόσμιας οικονομίας με βάση ένα νέο σύστημα μετρήσεων.

Αναφορές

Daly, Herman E./John B. Cobb 1994 Για το Κοινό Καλό. Ανακατευθύνοντας την Οικονομία προς την Κοινότητα, το Περιβάλλον και ένα Βιώσιμο Μέλλον, 2η έκδοση, Βοστώνη.

Eisner, Robert 1989: Σύστημα Λογαριασμών Συνολικών Εισοδημάτων, Σικάγο.

Fioramonti, Lorenzo 2013: Ακαθάριστο Εγχώριο Πρόβλημα. Η Πολιτική Πίσω από τον Ισχυρότερο Αριθμό στον Κόσμο, Λονδίνο.

Fioramonti, Lorenzo 2014: Πώς οι αριθμοί κυβερνούν τον κόσμο. Η χρήση και η κατάχρηση της στατιστικής στην παγκόσμια πολιτική, Λονδίνο.

Kubiszewski, Ida/Robert Costanza/Carol Franco/Philip Lawn/John Talberth/Tim Jackson/Camille Aylmer. 2013: Πέρα από το ΑΕΠ: Μέτρηση και Επίτευξη Παγκόσμιας Γνήσιας Προόδου, στο: Οικολογική Οικονομία, Τόμος 93/Σεπτ., σελ. 57-68.

Nordhaus, William D./James Tobin 1973: Is Growth Obsolete?, στο: Milton Moss (επιμ.), The Measurement of Economic and Social Performance (Studies in Income and Wealth, Τόμος 38, NBER, 1973), Νέα Υόρκη, σελ. 509-532.

ΟΟΣΑ (Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης) Παρατηρητής 2004-2005: Είναι το ΑΕΠ ικανοποιητικό μέτρο ανάπτυξης;, Τεύχος 246-247, Δεκέμβριος 2004-Ιανουάριος 2005, Παρίσι (http://www.oecdobserver.org/news/archivestory.php/aid/1518/Is_GDP_a_satisfactory_measure_of_growth_.html, 11.10.2014).

Stiglitz, Joseph E./Amartya Sen/Jean-Paul Fitoussi 2009: Έκθεση της Επιτροπής για τη Μέτρηση της Οικονομικής Απόδοσης και της Κοινωνικής Προόδου, Παρίσι (http://www.stiglitz-sen-fitoussi.fr/documents/rapport_anglais.pdf, 22.10.2014).

UNDP (Πρόγραμμα Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών) 2014: Έκθεση για την Ανθρώπινη Ανάπτυξη 2014. Διατήρηση της ανθρώπινης προόδου: Μείωση των τρωτών σημείων και οικοδόμηση ανθεκτικότητας, Νέα Υόρκη.